Wymienione na początku tytułu wyrazy należą do najczęstszych w Biblii. W konkordancji do Biblii Gdańskiej wersety z wyrazami dusza i duch zajmują aż po osiem szpalt. W konkordancji do Biblii Tysiąclecia podobnie wiele (dusza 7 szpalt,duch 13)). Nie należy się temu dziwić, wszak Biblia jako Boże przesłanie dla ludzkości traktuje o tym właśnie, co dotyczy Boga i co jest ważne dla człowieka.
Równocześnie wyraz dusza budzi najwięcej zamieszania; pojęcie nieśmiertelności duszy, utrwalone od wieków (i utrwalane nadal) powszechnie w świadomości wielu ludzi, sprzeciwia się wręcz zasadniczo teologii biblijnej. Warto więc przypomnieć sobie biblijne znaczenie tych wyrazów i pojęć i zastanowić się nad ich miejscem w nauce Biblii. Oczywiście w naszych rozważaniach pierwszorzędne znaczenie ma ich użycie w konkretnych tekstach biblijnych. Pomocne nam będą także różne opracowania i studia biblijne na ten temat. Pierwszy raz spotykamy duszę w znanym wersecie w 1 Mojż 2:7 – cytujemy przekłady polskie: „Tedy Pan Bóg stworzył był człowieka z prochu ziemie, a natchnął w oblicze jego tchnienie żywota, stał się tedy człowiek duszą żywiącą” (1563 Biblia Brzeska). „Stworzył tedy Pan Bóg człowieka z prochu ziemi, i natchnął w oblicze jego dech żywota. I stał się człowiek duszą żywiącą” (1632 Biblia Gdańska).
Przekaz ten mówi wyraźnie, że człowiek stał się duszą, tzn. od tego czasu człowiek był duszą – nie mówią, że człowiek miał duszę, ale że człowiek stał się duszą. Niby drobna różnica, ale jakże istotna dla sprawy, o której mowa. Nowe przekłady, starające się odbiegać od dosłowności i uwspółcześniać język, formułują tę myśl nieco inaczej i na miejscu duszy żywiącej znajdujemy w nich istotę żywą:„stał się człowiek istotą żywą” (Biblia Tysiąclecia, wyd. 3. z 1980 r.).
Człowiek jest tedy rezultatem dwóch aktów twórczych Boga – najpierw Bóg stworzył człowieka z prochu ziemi, a następnie ożywił go, tchnąc w niego „tchnienie życia”. Dech żywota i duszę żywiącą znajdujemy też w przekładzie Biblii księdza J. Wujka z 1599 r.Przekonujące i bardziej zrozumiałe tchnienie życia (tchnienie żywota w Biblii Brzeskiej) znajdujemy w Biblii Tysiąclecia (BT), w Biblii Warszawsko-Praskiej ks. K. Romaniuka (1997). W innych nowszych przekładach na język polski występuje dech życia (Nowy przekład Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego – NP 1975), oddech życia (Biblia Poznańska 1999).
Tchnienie życia to znaczy życie – to człowiek otrzymał od Boga w akcie stworzenia. Jak wiadomo, oddech, tchnienie to najbardziej podstawowe fizjologiczne świadectwo życia, żyć to znaczy oddychać, mieć w sobie tchnienie; gdy człowiek przestaje oddychać, umiera. Przekazy powyższe przytoczyliśmy, aby uświadomić znaczenie duszy, jakie występuje w pierwszym przekazie biblijnym wyrazu: wynika z nich już na samym wstępie, że dusza to ‚życie’ i jednocześnie ‚człowiek, osoba, istota żywa’. Bóg przecież powiedział: „uczyńmy człowieka na obraz nasz” i„stworzył tedy Bóg człowieka” (1 Mojż 1:26; 2:7); te dwa podstawowe znaczenia wyrazu z pierwszego przekazu będą dominować w przekazie biblijnym.
Tchnienie (z pierwotnego dchnienie; tchnąć < dchnąć) życia czy dech życia, duszawystępujące w zacytowanym pierwszym przekazie Biblii, zawierają ten sam rdzeń co i duch – pierwotnie nazwa czynności, wtórnie nazwa rezultatu czynności, np. od czas.dchnąć (W. Boryś, „Słownik etymologiczny języka polskiego”, 2005, s. 131) – wszystkie wymienione wyrazy polskie, liczące tysiące lat, są ze sobą ściśle spokrewnione etymologicznie; rzeczownik dusza jest utworzony od rzeczownika duch. Bóg „tchnął w jego nozdrza tchnienie życia” (BT; por. natchnienie ‚stan ożywienia twórczego’) – Bóg obdarzył człowieka częścią siebie, przekazał mu część swojej siły i energii, swojego ducha, przekazał mu życie, a więc życie to jest element Boski, to jest część Ducha Boskiego.
Przy takim rozumieniu – a nic mu zarzucić nie można – zrozumiałe staje się zdanie: „a duch wróci się do Boga, który go dał” Koh 12:6-7 – u Boga życie, dane człowiekowi, jest i pozostanie na zawsze zapisane w Jego pamięci.Jak gdyby streszczeniem przekazu z 1 Mojż 2:7 jest piękne zdanie z księgi Hioba: „Duch Boży stworzył mnie, a tchnienie Wszechmocnego ożywiło mnie„ (Hiob 33:4 NP). W tym paralelizmie składniowym duch i tchnienie wzajemnie się tłumaczą i znaczą to samo – życiodajną energię, która ożywia ludzi, zwierzęta i całą przyrodę.
Jakiego hebrajskiego wyrazu tłumaczeniem jest polski wyraz dusza, grecki psyche, łac. anima, niem.Seele, ang. soul? Otóż w oryginalnym hebrajskim tekście biblijnym znajduje się w tym miejscu wyraz nefesz, który w Starym Testamencie występuje 755 r. i prawie zawsze odnosi się do ludzi lub zwierząt, jedynie 21 r. nefesz dotyczy Jahuah. Jakie znaczenie ma w Biblii ten wyraz? Szczegółowe studia biblistyczne zawierają analizę wszelkich użyć tego wyrazu. Badacze stwierdzają wielkie zróżnicowanie semantyczne wyrazu nefesz; każde aktualne znaczenie wynika z konkretnego kontekstu. „Jednakże nefesz nigdzie nie jest podmiotem aktywności duchowych, nigdy też nie ma znaczenia jakiejś substancji witalnej, niezniszczalnej, która mogłaby być oddzielona od życia cielesnego i trwać niezależnie od ciała” (M. Filipiak, „Biblia o człowieku – zarys antropologii biblijnej Starego Testamentu”,Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1979, s. 36). Komentując werset z 1 Mojż 2:7, w którym stwierdza się, że człowiek otrzymał od Boga życiodajne tchnienie, tenże autor pisze: „Nefesz w tym tekście określa mianowicie całą postać bytu ludzkiego jako istoty żywej… Tekst 1 Mojż 2:7 mówi więc, że człowiek jest nefesz, a nie, że człowiek ma nefesz” (s. 33). Opracowanie swoje oparł autor na skrupulatnej analizie wielu tekstów biblijnych ST, które cytuje. Podobnie wyraża się ks. R. S. Zdziarstek w swojej książce „Chrystianologia św. Pawła” (t. I, Kraków 1989, s. 56): „Nefesz pierwotnie oznaczało np. tchawicę, gardło, oddech; w sensie przenośnym termin ten wskazuje na osobę ożywioną przez oddech, faktycznie zaś mówi o człowieku jako jednostce i jako całości. Nie można więc powiedzieć, że człowiek ma nefesz, lecz że człowiek jest nefesz. Kiedy nefesz czegoś pragnie, to pragnie tego człowiek”. Egzegeci biblijni wypowiadają się więc na ten temat jednoznacznie. Znaczenia życie’ i ‚człowiek, osoba’ powstały łatwo drogą rozwoju semantycznego z wymienionych pierwotnych znaczeń. Oddech – jak już powiedziano – jest najpierwszą oznaką życia.
Biblia więc w swoim przesłaniu dla człowieka nigdzie nie używa wyrazu nefesz w znaczeniu duszy nieśmiertelnej.
Dla ścisłości dodamy, że nefesz ma w ST także znaczenie krwi, jak to świadczą następujące teksty:„Lecz nie będziecie jedli mięsa z duszą jego, to jest z krwią jego”(1 Mojż 9:4 NP); „Wystrzegaj się tylko, aby nie spożywać krwi, gdyż krew to dusza, a nie będziesz spożywał duszy wraz z mięsem” (5 Mojż 12:23 NP; też 3 Mojż 3:17; 7:27; 5 Mojż 12:16 NP). Zakaz spożywania krwi, dany Izraelitom, staje się na tym tle zrozumiały, ponieważ krew, określana także przez nefesz, była samym życiem, a to dał Bóg, i tylko On może nim dysponować (p. M. Filipiak, dz. cyt., s. 37; F. Rienecker, G. Maier, „Leksykon biblijny”, red. ks. prof. dr hab. W. Chrostowski, 2001, s. 181).
Streszczając się i nie wdając się w dalsze filologiczne szczegóły, możemy powiedzieć, że wszystkie znaczenia nefesz związane są w ST z życiem człowieka, z funkcjonowaniem jego strony fizycznej i psychicznej, stąd znaczenie ‚życie’ i ‚człowiek, osoba’ są najczęstsze. Wynika to z treści wielu tekstów biblijnych. Biblia jest bowiem księgą Boga i księgą człowieka, stąd jest rzeczą naturalną, że dusza jest w Biblii tak częstym wyrazem. Wyraz dusza, zadomowiony w przekładach siłą tradycji,nie oddaje więc rzeczywistego sensu hebr. wyrazu nefesz. „Dzisiaj wiadomo, że tylko w ograniczonej ilości tekstów słowo dusza oddaje, i to w przybliżeniu, sens nefesz” (M. Filipiak, dz. cyt., s. 33; por. też G. von Rad, „Teologia Starego Testamentu”, 1986, s. 128).
Dlatego w nowych przekładach hebr. nefesz oddawane jest przez istota żywa,życie, formy zaimkowe ja, nam itp., czasem serce. Oprócz przytoczonego już z 1 Mojż 2:7 możemy przytoczyć jeszcze niektóre inne wersety z hebr.nefesz (trudno byłoby przytoczyć wszystkie 755 przekazów), które potwierdzają wnioski wymienionych i wielu innych badaczy: „A gdy uchodziła z niej dusza, bo umierała, nazwała go: Ben Oni, lecz ojciec jego nazwał go Beniamin” (1 Mojż 35:8 NP; BT: gdy życie z niej uchodziło, bo konała…); „Nie wydawaj dzikim zwierzętom duszy gołębicy swojej, nie zapominaj nigdy o życiu swych ubogich!” (Ps. 74,19 NP);
„Odwróć się, Panie, ratuj duszę moją, Zbaw mnie przez łaskę swoją! Bo po śmierci nie pamięta się o tobie, a w krainie umarłych któż cię wysławiać będzie?6) (Ps. 6:5-6 NP; BT: Zwróć się, o Panie, ocal moją duszę…)
Psalm 146 : 3 i 4
Palm 6:5
Psalm 115: 17
Daniela 12:2
Koheleta 9:5 i 6
Ezech. 18:20
Jan 11:11-14 |
Kaznodziei Salomona 3: 18-22
źródło: zbawienie.pl
Redakcja: Agnieszka Veduta
